Siunjata absolutna a doktryna istnienia Garma C.C. Chang Garma Chen-Chi Chang (w skrócie Garma C.C. Chang) urodził się w 1920 w Chinach. W 1935 wstąpił do klasztoru Nanking w mieście o tej samej nazwie. W latach 1937-45 przebywał w Tybecie: przez dwa lata wędrował od klasztoru do klasztoru, a sześć lat uczył się w Meia Nja w Tybecie Wschodnim, pod kierunkiem swego rdzennego guru, lamy Kong Ka. Od 1951 na stałe przebywa w USA. Wykładał na Uniwersytecie Columbia w stanie Nowy Jork. Od 1966 był profesorem filozofii buddyjskiej na wydziale religioznawstwa Uniwersytetu Stanu Pensylwania. Garma C.C. Chang napisał i przełożył na angielski wiele książek związanych z buddyzmem tybetańskim i chińskim. "Buddyjska nauka o całości istnienia" omawia doktrynę huayan, chińskiej szkoły buddyzmu, której głębia wglądu pozwala niektórym widzieć w niej kwintesencję całej mahajany, a nawet wszystkich buddyjskich nauk. Ta olśniewająca książka przybliża czytelnikowi całe bogactwo i finezję buddyjskiej myśli o "nieskończoności obszaru Buddy".

Niektórzy myśliciele buddyjscy uważają, że sześć negacji zebranych w trzy pary - tzn. ani powstaje, ani zanika, ani czysta, ani splamiona, ani zwiększa się, ani zmniejsza - określa wieczną naturę siunjaty: siunjata pozostaje taka przez cały czas, nie powstając, ani nie zanikając, nie zwiększając się, ani nie zmniejszając.... Określają one również wszechobecność siunjaty: zawsze i wszędzie jest taka sama. Przede wszystkim określają one siunjatę jako równość lub identyczność wszystkich dharm. A więc w siunjacie wszystko jest równe i nie zróżnicowane. Z buddyjskiego punktu widzenia niebezpieczeństwo takiego sposobu myślenia, jak wykazali to niektórzy krytycy, polega na tym, że ulega on "heretyckiemu" poglądowi eternalizmu (saswata-wada) lub realizmu (satkaja-driszti) takiego czy innego rodzaju. Typowe przykłady takiej inklinacji spotykamy w upaniszadach i w teorii istoty i istnienia Tomasza z Akwinu. Na pierwszy rzut oka nauki upaniszad i buddyzmu mahajany wydają się być bardzo podobne. Ale kiedy porównuje się je dalej, pojawiają się pewne niewątpliwe różnice. Niezwykle trudno jest precyzyjnie określić rzeczywiste różnice między odmiennymi tradycjami mistycznymi; podobieństwa zawsze wydają się przesłaniać rozbieżności. Bezstronne i przekonujące porównanie tych szkół wymaga osobistych doświadczeń mistycznych w obu tradycjach oraz rozległego przestudiowania ich tekstów źródłowych. Osoby o tak wielkich kompetencjach są niezwykle rzadkie, jeśli w ogóle istnieją. Na poniższych stronach przedstawię własne uwagi na ten temat, ale nie należy ich traktować jako rozstrzygającej analizy tego problemu.

Wyróżniająca cecha pustki absolutnej tkwi w jej aspekcie samonegacji lub całkowitej transcendencji. Nawet sama pustka jest pusta i pozbawiona własnej natury. Zwane jest to pustką pustki (siunjata siunjata). W przeciwieństwie do tego doktryna upaniszad mówi o duchowej lub uniwersalnej podstawie wszystkich rzeczy, nazywanej różnie: ostatecznym, czystą egzystencją, Istotą wszystkich istot itp. Autorzy upaniszad postawili pytanie: "W czym zakorzeniony jest ten świat? ... Z jakiego drewna i z jakiego drzewa ukształtowane zostały ziemia i niebo?" Ich odpowiedź brzmiała następująco: "Ten świat zakorzeniony jest w brahmanie. Brahman był drzewem, z którego wyrzeźbione zostały niebo i ziemia". Brahman jest jak złoto, z którego wykonane zostały złota miska, złoty pierścień i naszyjnik. Chociaż miska, pierścień i naszyjnik mają różną formę, pozostają tym samym złotem. Czandogja upaniszada mówi: "Właśnie tak, mój drogi, dzięki jednej bryłce złota wszystko, co uczynione jest ze złota, staje się znane. Modyfikacją jest jedynie nazwa powstająca z mowy, podczas gdy prawda jest taka, że jest to jedynie złoto", (Czan. upa. 6.I.5.) W tym ujęciu brahman jest substratem wszystkich rzeczy; jest jednolitym źródłem, "kosmicznym przylepcem", który zlepia wszystkie rzeczy razem. W brahmanie wszystkie rzeczy znajdują swój korzeń i jedność.

A czym jest ten jeden element lub substrat, który jest wspólny wszystkim rzeczom i w którym znajdują swą jedność? Odpowiedź jest taka, że wszystkie rzeczy bez wyjątku, niezależnie od ich odmiennych form i natur, uczestniczą w istnieniu (Sat), jako ich źródle. Brihadaranjaka upaniszada (2.5.15.) mówi: "Tak jak wszystkie szprychy utrzymywane są razem w piaście i wieńcu koła, tak też w brahmanie wszystkie istoty, wszyscy bogowie, wszystkie światy, wszystkie oddychające stworzenia, wszystkie jaźnie utrzymywane są razem. ..." "W jedzeniu, jako odrośli, szukaj wody jako korzenia; w wodzie ... jako odrośli, szukaj istnienia jako korzenia. Wszystkie stworzenia ... zakorzenione są w istnieniu. Istnienie jest ich mieszkaniem, istnienie jest ich podporą", (Czan. upa. 6.8.6.)

W całkowitym przeciwieństwie do buddyjskiego nacisku na pustkę lub nieistnienie, upaniszady podkreślają pierwszorzędne znaczenie istnienia: "Na początku, mój drogi, było tylko istnienie; poza nim nie było niczego. Niektórzy ludzie mówią: 'Na początku było tylko nieistnienie; poza nim nie było niczego. Z tego nieistnienia powstało istnienie'. Ale jak, mój drogi, mogłoby tak być? ... Jak istnienie mogłoby powstać z nieistnienia? Przeciwnie, mój drogi, na początku było tylko istnienie, a poza nim nie było niczego", (Czan. upa. 6.2.2.) Tutaj bardzo wyraźnie nacisk położony jest na istnienie jako substrat. Kiedy porównujemy to z buddyjską nauką pustki całkowitej (siunjata siunjata), ostry kontrast ujawnia się z całą wyrazistością.

Sądzę, że wśród różnych form eternalizmu (siaśwata-wada) najbardziej dobitne są tezy Tomasza z Akwinu Akt istnienia lub Akt bycia (ipsum esse). Aby przedstawić tę doktrynę, najprościej moim zdaniem jest rozpocząć od wyjaśnienia różnicy między tożsamością a realnością lub między istotą i egzystencją. Tożsamość lub istota określa atrybuty, formy, naturę lub istotę rzeczy; natomiast realność lub istnienie wskazuje na aktualność, "jest-ność", bezpośrednią obecność lub akt istnienia rzeczy. W takim zdaniu, jak: "Lody są zimne i słodkie", słowa zimny i słodki odnoszą się do tożsamości lub istoty lodów, lecz nie do lodów per se lub ich czystej egzystencji. W poniższych przykładach czasownik być użyty jest na dwa różne sposoby. W zdaniu: "Jan jest mężczyzną" lub "Jan jest niski", czasownik jest pełni jedynie rolę łącznika. Oznacza po prostu, że bycie mężczyzną jest istotą (lub tożsamością) Jana, albo że przymiot, "niski" należy do substancji "Jana". Łącznik jest wskazuje zawsze na cechę, a nie na przedmiot. Ale w zdaniu: Jan jest lub Bóg jest czasownik odnosi się tylko do przedmiotu: nie została wymieniona żadna cecha lub tożsamość przedmiotu. To zdanie wskazuje tylko na jeden fakt: Jan istnieje. Nic poza aktualnym istnieniem przedmiotu nie zostało tutaj zasugerowane. Według Etienne Gilsona takie zdanie zawiera najsilniejszy egzystencjalny sens, gdyż odnosi się tylko do aktu istnienia przedmiotu. Jeśli rozumiem to właściwie, realność rzeczy jest dokładnie jej "byciem", jej "jest-nością". Stoły i drzewa mają zupełnie różne formy i właściwości, ale mają jedną wspólną rzecz: uczestniczą w akcie istnienia lub "jest-ności", "byciu". Zatem korzeń i jedność wszystkich rzeczy znajduje się w "jest-ności".

W traktacie O bycie i istocie Tomasz z Akwinu zamieszcza bardzo wiele rozważań o istocie, lecz bardzo niewiele o istnieniu. Niezwykle interesujący jest fakt, że wszystkie tytuły sześciu rozdziałów tej książki, z wyjątkiem pierwszego, dotyczą istoty, a nie istnienia. Słowo "istnienie" nawet się w nich nie pojawia. Dlaczego? Czyż głównym tematem swoich rozważań autor nie pragnął uczynić istnienia, a nie istotę? Czy mogło być tak, że stwierdził, iż w końcu niewiele ma do powiedzenia o istnieniu? Czy stwierdził, że rozważając istnienie musi w końcu posłużyć się tym niewygodnym środkiem - istotą? Faktem jest, że gdy tylko powiesz coś o realności, natychmiast staje się to jakąś formą tożsamości. A więc realność można uchwycić intuicyjnie, ale niełatwo jest opisać ją werbalnie. Na pierwszy rzut oka realność wydaje się być czymś tajemniczym i niepojętym, gdyż jak możemy wyobrazić sobie cokolwiek, nie stosując - otwarcie lub domyślnie - tożsamości? W rzeczywistości realność czyli akt istnienia jest czymś bardzo prostym i konkretnym; nie ma w niej niczego tajemniczego. "Tym, co pierwsze pojawia się w umyśle, gdy mówimy jest, jest sam akt istnienia, to znaczy, owa absolutna prawdziwość, którą jest rzeczywiste istnienie", zauważył Etienne Gilson¹. Jacques Maritain pisał:

Zatem pierwotną intuicją istnienia jest intuicja trwałości i niewzruszoności istnienia.... Jest to rozważanie bez słów, którego nie można wyartykułować nie poświęcając jego żywotnej koncentracji.... ²

Tutaj wszystko zależy od naturalnej intuicji istnienia - od intuicji tego aktu istnienia, który jest aktem każdego aktu i doskonałością każdej doskonałości, w którym wszystkie zrozumiałe struktury rzeczywistości mają swą określoną realność, i który przepełnia się aktywnością w każdej istocie i we wzajemnym komunikowaniu się wszystkich istot³.